Polskie prawo karne zawiera obszerny katalog przepisów regulujących kwestię wyłączenia karalności za popełnienie przestępstwa przy zaistnieniu określonych przesłanek. Należy pamiętać, że samo popełnienie przestępstwa nie uzasadnia od razu odpowiedzialności karnej z tego tytułu. Wynika to z faktu, że za przestępstwo na gruncie prawa karnego uważane są czyny zawinione i mające więcej niż znikomą szkodliwość społeczną.
Zgodnie z art. 30 Kodeksu karnego, nie popełnia przestępstwa ten, kto dopuszcza się czynu zabronionego w usprawiedliwionej nieświadomości jego bezprawności, a jeżeli błąd jest nieusprawiedliwiony, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.
Nieświadomość bezprawności czynu, inaczej błąd co do prawa, stanowi więc jeden z przypadków, kiedy sprawca, choć dopuszcza się czynu zabronionego, nie podlega karze.
Na czym polega błąd co do prawa
Jest to sytuacja, kiedy sprawca nie zdaje sobie sprawy z tego, że popełniany przez niego czyn jest w świetle prawa z nim sprzeczny. Błąd może mieć swoje źródło w szczególności w nieznajomości obowiązujących przepisów lub ich błędnej interpretacji.
Należy przy tym zauważyć, że świadomość bezprawności danego czynu nie musi polegać na tym, że sprawca jest świadomy konkretnej kary wynikającej ze znanego mu przepisu, wystarczy, że zdaje sobie sprawę z tego, że jego zachowanie podlega karze.
O nieświadomości bezprawności czynu można mówić w szczególności, gdy sprawca otrzymał określone informacje na temat legalności danego czynu od kompetentnego organu (np. urzędu skarbowego) lub popełnił czyn, którego karalność przewiduje ustawa jeszcze nieopublikowana, z którą nie miał on możliwości się zapoznać.
Nieświadomość bezprawności czynu wyłącza winę i odpowiedzialność karną sprawcy.
Urojenie bezprawności, czyli stan, kiedy sprawca mylnie wyobraża sobie, że popełnia przestępstwo, pozostaje dla prawa karnego obojętne - samo w sobie nie może doprowadzić do popełnienia czynu zabronionego (np. jeśli dana osoba znajduje porzucony przy drodze rower i zabierając go ze sobą jest przekonana, że dokonała kradzieży).
Kryteria oceny nieświadomości bezprawności czynu
Wyłączenie winy, a co za tym idzie, odpowiedzialności karnej sprawcy możliwe jest tylko wtedy, gdy błąd co do prawa był usprawiedliwiony.
Kryterium umożliwiające ocenę, czy nieświadomość bezprawności czynu była usprawiedliwiona, to kryterium tzw. przeciętnego obywatela postawionego w sytuacji sprawcy czynu, pozwalające na ustalenie czy, przy zachowaniu przeciętnej przezorności, sprawca mógłby uniknąć błędu co do prawa.
Innymi słowy, błąd będzie usprawiedliwiony, jeśli danej osobie nie można zarzucić, że przy dochowaniu należytej staranności, wyciągnęłaby właściwe wnioski i uniknęła błędu co do bezprawności popełnionego czynu.
Takiej oceny dokonuje się przez pryzmat całokształtu okoliczności danej sprawy, z uwzględnieniem wszystkich indywidualizujących ją czynników.
Czym jest nieusprawiedliwiony błąd co do prawa
Poza usprawiedliwioną nieświadomością bezprawności czynu wyłączającego winę i odpowiedzialność karną sprawcy, w art. 30 Kodeksu karnego znajduje się również odniesienie do błędu co do prawa, który nie sposób uznać za usprawiedliwiony.
Sprawca popełnia przestępstwo, ale wobec okoliczności popełnienia go w warunkach, co prawda, nieusprawiedliwionego, ale wciąż błędu co do prawa, możliwe jest nadzwyczajne złagodzenie wymierzonej kary.
Kiedy błąd co do prawa nie występuje
Niemożliwe jest powołanie się na nieświadomość bezprawności czynu w sytuacji, w której sprawca w sposób ewidentny nie wykazał chęci zapoznania się z obowiązującymi przepisami, choć miał taką możliwość.
- W wyroku z 1 kwietnia 2014 roku, II AKa 423/13, Sąd Apelacyjny w Warszawie stwierdził, że członek zorganizowanej grupy przestępczej nie może powoływać się na błąd co do prawa w zakresie uzyskania pozwolenia na posiadanie broni palnej, amunicji, pocisków i materiałów wybuchowych, skoro wiedza ta jest powszechna i łatwo dostępna do weryfikacji. Zaniechanie dokonania koniecznych ustaleń w tym zakresie nie usprawiedliwia błędu co do prawa.
- W wyroku z 15 lipca 2014 roku, IV Ka 362/14, wydanym po rozpoznaniu sprawy oskarżonej, która wdarła się do mieszkania zajmowanego przez pokrzywdzoną, która zajmowała je zgodnie z postanowieniem wydanym przez inny sąd do określonego w nim terminu, Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim orzekł, że nie mogła ona powołać się na przekonanie o legalności swojego działania jako właścicielka. Będąc właścicielką mieszkania, oskarżona zdawała sobie sprawę z tego, że termin opróżnienia mieszkania przez pokrzywdzoną, był określony w postanowieniu sądu i mogła je ona w tym czasie samodzielnie zamieszkiwać.
Podobnie będzie w sytuacji, kiedy dana osoba, np. w związku z wykonywaną działalnością zawodową (adwokat, członek zarządu spółki farmaceutycznej, sprzedawca), mając obowiązek zapoznania się z określonymi przepisami, zaniechała jego wypełnienia - wówczas jej błąd co do prawa nie będzie usprawiedliwiony.
Za błąd co do prawa nie będzie również uznane tożsame zachowanie sprawcy, za które był już karany (np. jeśli sprawca popełnił przestępstwo skarbowe i zrobi to ponownie, a następnie powoła się na nieświadomość jego bezprawności).
Błąd co do prawa a niepoczytalność sprawcy
Niepoczytalność sprawcy w chwili popełnienia danego czynu musi być rozpatrywana nie na gruncie art. 30 kk, a art. 31 kk. Nie jest możliwe usprawiedliwianie błędu co do prawa okolicznościami dotyczącymi poczytalności sprawcy.
Nieświadomość bezprawności czynu - pomoc prawna
Ustalenie, że sprawca przestępstwa działał w usprawiedliwionym (bądź nie) błędzie co do prawa i nie był świadomy bezprawności swojego czynu, wymaga przede wszystkim pogłębionej analizy danej sprawy, z konieczną znajomością specyfiki tej konstrukcji prawnej i wiodącej linii orzeczniczej. Warto w tym zakresie zasięgnąć porady u doświadczonego w takich sprawach adwokata, który, jako obrońca, wesprze osobę oskarżoną o popełnienie przestępstwa w postępowaniu karnym. Zapraszamy do naszych dwóch fili Kancelaria Adwokacka - Adwokat Tomasz Kazubski Wodzisław Śląski lub Kancelaria Prawna - Adwokat Rybnik
