Przestępstwa dokonywane na tle seksualnym to sprawy niezwykle trudne dla ofiar, które muszą mierzyć się z poczuciem wstydu, upokorzenia, trudnej do zniesienia krzywdy, strachem, nieufnością. Częstym skutkiem przestępstw seksualnych jest również wiktymizacja wtórna ofiar, kiedy nie spotykają się one z empatią i zrozumieniem ze strony otoczenia, zwłaszcza osób bliskich i organów ścigania.
Ważne jest, aby ofiary przestępstw rozumiały, w jaki sposób na to, co je spotkało, zapatruje się prawo karne. Poczucie wstydu i upokorzenia, urazy psychiczne czy niewłaściwe podejście objawiające się w myśleniu, że ofiara na pewno w jakiś sposób przyczyniła się do przestępstwa seksualnego często ograniczają ofiary w walce o sprawiedliwość. W takich sytuacjach istotna jest świadomość ofiary, że naruszanie w jakikolwiek sposób jej wolność seksualną oraz stosowanie względem niej gróźb i przemocy w celu zmuszenia jej do czegokolwiek na tym tle, jest w polskim prawie zagrożone karą pozbawienia wolności. Celem artykułu jest przybliżenie najczęstszych przestępstw popełnianych na tle seksualnym z wyjaśnieniem, na czym one przede wszystkim polegają i jaki wymiar kary został za nie przewidziany. Omówione zostaną kluczowe i często niejasne pojęcia pojawiające się w przepisach oraz przykłady je obrazujące.
Zgwałcenie - czym jest i co za nie grozi?
Przestępstwo zgwałcenia z art. 197 § 1 k.k. zostało ujęte w następujący sposób: “kto przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem doprowadza inną osobę do obcowania płciowego, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12”.
Obcowaniem płciowym nie jest jedynie współżycie seksualne w formie stosunku płciowego. Nazwa ta obejmuje również inne rodzaje stosunków seksualnych mogących prowadzić do zaspokojenia popędu seksualnego, chodzi w szczególności o stosunki oralny i analny.
W kodeksie karnym zostały przewidziane trzy możliwości doprowadzenia do zgwałcenia:
- poprzez przemoc, czyli bezpośrednie użycie siły fizycznej w celu uniemożliwienia ofierze stawienia oporu przed napastnikiem - może to polegać na przywiązaniu ofiary do łóżka lub bicie jej. Nie musi być to przemoc zastosowana bezpośrednio względem ofiary, sprawca może dopuścić się aktu przemocy względem osoby bliskiej ofiary, zwierzęcia, a nawet rzeczy, o ile skala tej przemocy uzasadnia przymuszenie ofiary do odbycia stosunku płciowego.
- poprzez groźbą bezprawną, czyli na przykład grożenie ofierze skrzywdzeniem jej albo osoby jej bliskiej, jeśli groźba ta budzi w ofierze uzasadnioną obawę co do jej spełnienia (art. 190 k.k.).
- poprzez podstęp, który należy rozumieć jako wprowadzenie w błąd (lub wykorzystanie bycia w błędzie) ofiary w celu wpłynięcia na podjęcie przez nią decyzji o przyzwoleniu seksualnym. W ujęciu szerszym podstęp polega zarówno na wprowadzeniu w błąd (wykorzystaniu pozostawania w błędzie), jak i na wyzyskaniu i doprowadzeniu ofiary do stanu, w którym nie będzie mogła ona podjąć żadnej decyzji (odurzenie ofiary powodujące wyłączenie możliwości decyzyjnych, np. przy pomocy pigułki gwałtu).
Aby dopuścić się przestępstwa zgwałcenia bez znaczenia pozostaje płeć ofiary i jej orientacja seksualna, a także stosunek względem ofiary. Zgwałcić można jedynie umyślnie i jest to przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności od 2 do 12 lat.
Zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem - co należy wiedzieć?
Typ kwalifikowany zgwałcenia został przewidziany w art. 197 § 4 k.k. i dotyczy on zgwałcenia ze szczególnym okrucieństwem, które może przejawiać się, jak wskazuje się w orzecznictwie, nie tylko w fizycznym, ale również psychicznym oddziaływaniu na ofiarę.
Szczególnym okrucieństwem jest zachowanie się sprawcy wyróżniające się drastycznością i odrażającym charakterem, jest czymś więcej niż samo okrucieństwo względem ofiary.
W orzecznictwie wskazuje się, że zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem jest możliwe, gdy:
- sprawca wyrządza ofierze znaczne obrażenia fizyczne,
- znacznie wpływa na psychikę ofiary,
- sprawca, w celu przełamania oporu ofiary, używa środków nieproporcjonalnych do stawianego oporu,
- sprawca poza obcowaniem płciowym, ma na celu poniżenie ofiary,
- sprawca działa wyjątkowo brutalne i odrażająco,
- ofiara jest osobą bardzo młodą lub w podeszłym wieku,
- ofiara jest osobą nieporadną,
- ofiara jest kobietą w zaawansowanej ciąży,
- ofiara jest osobą chorą.
Za zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem grozi kara pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 5 lat.
Jakie kary grożą za inne typy gwałtu?
W art. 197 § 3 k.k. wskazano na trzy typy kwalifikowane przestępstwa zgwałcenia:
- wspólnie z inną osobą (zgwałcenie zbiorowe)
Aby mówić o zgwałceniu zbiorowym, wystarczy aby tylko jeden ze sprawców doprowadził do obcowania płciowego lub innej czynności, a pozostali dopuszczali się względem ofiary groźby, podstępu czy przemocy.
- wobec małoletniego poniżej 15 lat (zgwałcenie pedofilskie)
- wobec wstępnego (rodzice, dziadkowie), zstępnego (dzieci, wnuki), przysposobionego, przysposabiającego, rodzeństwa (zgwałcenie kazirodcze).
Każdy z opisanych typów jest zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 3 lata.
Przymuszenie do czynności seksualnej - czym jest i co za nie grozi?
Art. 197 § 2 k.k. stanowi, że “jeżeli sprawca, w sposób określony w § 1, doprowadza inną osobę do poddania się innej czynności seksualnej albo wykonania takiej czynności, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8”.
Sposób postępowania sprawcy jest więc dokładnie taki sam, jak w przypadku przestępstwa zgwałcenia.
Inna czynność seksualną należy rozumieć w szczególności jako dotykanie narządów płciowych ofiary czy zmuszenie jej do mastrubacji.
Nie jest jasne, czy aby doszło do przymuszenia do czynności seksualnej, sprawca musi zmierzać do zaspokojenia swojego popędu płciowego - w orzecznictwie pojawiły się dwa skrajne zapatrywania. W jednym z wyroków Sądu Najwyższego wyrażono pogląd, że zachowanie to musi mieć charakter seksualny i wiązać się z pobudzeniem lub zaspokojeniem popędu płciowego. W nowszym orzecznictwie, w tym jednym z postanowień Sądu Najwyższego, przedstawiono zgoła inne stanowisko. W rozpatrywanej sprawie koledzy (oskarżeni) pokrzywdzonego, niezadowoleni z jego decyzji o pójściu do wojska, postanowili dokuczyć mu w ten sposób, że ogolili mu krocze i dotykali jego narządów płciowych. Sąd Najwyższy wskazał, że nie jest konieczne, aby sprawca czynu z art. 197 § 2 k.k. dążył do zaspokojenia lub pobudzenia popędu seksualnego.
Przestępstwo wymuszenia czynności seksualnej zagrożone jest karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat.
Wykorzystanie seksualne osoby bezradnej lub niepoczytalnej
Przestępstwo określone w art. 198 k.k. odnosi się do czynów, o których była mowa powyżej, tj. zgwałcenia i wymuszenia innej czynności seksualnej, jednakże w kontekście osób bezradnych lub dotkniętych upośledzeniem umysłowym, które nie są w stanie rozpoznać znaczenia czynu i kierować własnym postępowaniem.
Bezradność może wynikać z przyczyn psychiatrycznych (menopauza) lub niepsychiatrycznych (kalectwo). W orzecznictwie wskazuje się jednak, że bezradność oznacza niezdolność do podjęcia lub realizacji decyzji woli, przy czym kodeks karny nie ogranicza w żaden sposób przyczyn takiego stanu (może to być na przykład długotrwały stres).
Bezradność nie zawsze musi wiązać się z utratą świadomości - wystarczy brak możliwości decydowania o sobie w kontekście zgody na czynność seksualną.
Brak możliwości rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem, w ocenie Sądu Najwyższego, oznacza kompletny brak tych możliwości i odnosi się jedynie do osób, których niepoczytalność ma swoje źródło w chorobie psychicznej i upośledzeniu umysłowym. Poza tym zakresem znajdują się osoby poczytalne w stopniu ograniczonym (co do nich można mówić o bezradności, warto zwrócić uwagę na postanowienie Sądu Najwyższego z 29.01.2002 r., I KZP 30/01).
Przestępstwo z art. 198 k.k. popełnione jest już wtedy, kiedy osoba bezradna lub niepoczytalna zgodzi się na poddanie się sprawcy. Istotą tego czynu jest wykorzystanie przez sprawcę, że ofiara nie jest w stanie swobodnie decydować o sobie w tym zakresie.
Czyn z art. 198 k.k. zagrożony jest karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat.
Co grozi za seksualne wykorzystanie stosunku zależności i krytycznego położenia?
Istotą wykorzystania stosunku zależności lub krytycznego położenia ujętego w art. 199 k.k. polega na wywieraniu na ofierze presji psychicznej wynikającej z okoliczności, w jakich się akurat znalazła, w celu doprowadzenia do obcowania płciowego albo innej czynności seksualnej.
Najprościej mówiąc, stosunek zależności polega na tym, że osoba zależna od drugiej stara się nie wchodzić w żaden konflikt z tą osobą i być jej posłuszną z uwagi na możliwość wystąpienia negatywnych dla niej następstw w przypadku zaistnienia sporu między nimi. Stosunek zależności ma ten skutek, że dana osoba wywiera wpływ (bezpośredni albo pośredni) na położenie osoby zależnej (np. ekonomiczne).
Stosunek zależności może mieć charakter trwały albo przemijający i może wynikać ze stosunku:
- prawnego (opiekun-podopieczny)
- umownego (pracodawca-pracownik)
- faktycznego (ratownik-osoba ratowana, porywacz-porwany)
Jeśli nie dopuszczono się nadużycia istniejącego stosunku zależności albo osoba zależna sama występuje do osoby, od której jest zależna, z inicjatywą obcowania płciowego z uwagi na chęć odniesienia np. korzyści majątkowej, nie popełnia się przestępstwa.
Krytycznym położeniem natomiast jest taka sytuacja ofiary, w której udzielenie pomocy przez sprawcę może pomóc jej uporać się z różnego rodzaju zagrożeniami wynikającymi z jej aktualnej sytuacji życiowej
Przykład: pożyczenie przez sprawcę pieniędzy, które pozwoli zaspokoić palące potrzeby rodziny ofiary.
Nie ma mowy o krytycznym położeniu, jeśli dana osoba zgadza się na stosunek seksualny licząc na korzyści ponadprzeciętne (np. wakacyjny, zagraniczny wyjazd).
Przestępstwo z art. 199 k.k. może być popełnione jedynie przez osobę pozostającą w stosunku zależności z ofiarą i to jedynie umyślnie. Nie ponosi odpowiedzialności osoba, której wydawało się, że stosunek seksualny stanowi wyraz życzenia drugiej osoby wynikający z żywionych uczuć, ani osoba, która po prostu nie wie o krytycznym położeniu danej osoby.
Szczególnymi typami wykorzystania zależności lub krytycznego położenia jest:
- działanie na szkodę osoby niepełnoletniej (art. 199 § 2 k.k.)
- obcowanie płciowe lub inna czynność seksualna z osobą małoletnią w wyniku nadużycia zaufania, w zamian za korzyść (materialną lub osobistą) lub obietnicę spełnienia czegoś (art. 199 § 3 k.k.)
W tym ostatnim wypadku przyjmuje się, że do stosunku seksualnego (innej czynności seksualnej) dochodzi za zgodą osoby małoletniej, która ufa sprawcy, wierzy mu i dlatego nie stawia oporu. Nie ma znaczenia, dla przyjęcia odpowiedzialności z tego przepisu, kto obcowanie płciowe lub inną czynność seksualną zainicjował.
Przestępstwa na tle seksualnym często stanowią emocjonalne wyzwanie dla ich ofiar. Gwałty, wymuszenia czynności seksualnej, wykorzystanie stosunku zależności lub krytycznego położenia oraz niepoczytalności i bezradności to czyny ścigane z urzędu, dlatego warto wiedzieć, czym różnią się między sobą te przestępstwa, aby być świadomym, za co odpowiadać będą ich sprawcy.
W celu uzyskania bardziej szczegółowych informacji oraz współpracy z naszą kancelarią zapraszamy do kontaktu przez stronę internetową, telefonicznie lub przez wizytę osobistą w biurze. Zapraszamy do naszych dwóch fili Kancelaria Adwokacka - Adwokat Tomasz Kazubski Wodzisław Śląski lub Kancelaria Prawna - Adwokat Rybnik
